اهمیت تولید گلخانهای در تامین امنیت غذایی
میزان صرفهجویی در مصرف آب در تولیدات گلخانهای در مقایسه با کشت فضای باز، از ۳۵ تا ۵۰ درصد در روشهای متداول گلخانهای تا ۹۰ درصد در گلخانههای هیدروپونیک و ۹۵ درصد در روشهای ایروپونیک میرسد. در کنار تناسب با اقلیم و دسترسی به منابع آب و انرژی و مسیرهای حملونقل، رعایت ویژگیهای یک گلخانه استاندارد، شامل برخورداری از حجم و فضای کافی برای رشد گیاه، مقاومت کافی در مقابل بارهای وارده (باد، برف، وزن محصول و....)، تطابقپذیری با انواع گیاهان، تهویه مناسب و برخورداری از نور کافی، در عملکرد تولیدات گلخانهای موثر است. بنابراین محاسبه میزان صرفهجویی در آب و انرژی مصرفی در تولیدات گلخانهای بستگی مستقیم به نوع محصولات قابل کشت در گلخانهها و از طرفی میزان سرمایهگذاری صورت گرفته جهت بهینهسازی عملکرد آنها دارد. علاوه بر محصولات غیرخوراکی متداول گلخانهای (مانند گیاهان گلدانی، گلهای شاخهبریده، درخت و درختچههای زینتی و گیاهان فصلی نشایی)، درحالحاضر طیف گوناگونی از محصولات خوراکی نیز در گلخانههای کشور تولید میشود که تنوع آنها رو به گسترش است.
این اقلام خوراکی در دستههای سبزیجات میوهای و صیفیجات (مانند بادمجان، خیار، فلفل دلمهای، گوجهفرنگی و...)، سبزیجات برگی و ساقهای (مانند ریحان، کاهو و...) و محصولاتی مانند آلوئهورا، آناناس، بلوبری، پاپایا، توت فرنگی، رزبری و گیاهان دارویی قرار دارد. تولید این محصولات نقش موثری بر امنیت غذایی دارد؛ چراکه با انتقال محصولات کشاورزی از فضای باز به گلخانهها، علاوهبر صرفهجویی در مصرف آب، زمین بیشتری نیز برای تولید محصولات راهبردی کشاورزی در اختیار خواهد بود.
در برآوردی ساده برای میزان صرفهجویی در مصرف آب سبزی و صیفی تولیدی در گلخانههای کشور، با این فرض که میزان مصرف متوسط آب این تولیدات در فضای باز به ۷۲۵۰ مترمکعب در هکتار میرسد و سطح زیر کشت این محصولات در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۲، حدود ۶۲۷ هزار هکتار بوده است و نیز با فرض اینکه به طور متوسط ۵۰درصد صرفهجویی در مصرف آب در کشت گلخانهای صورت گیرد، حدود ۲.۳میلیارد مترمکعب صرفهجویی در مصرف آب را در صورت انتقال کل این محصولات به گلخانهها شاهد خواهیم بود. ضمن اینکه زمینهای آزاد شده میتواند به زیر کشت محصولات راهبردی کشاورزی متناسب با اقلیم هر منطقه برود.
توسعه گلخانهها در کشور با توجه به هزینههای بالا و همچنین نیاز به دسترسی به زیرساختهایی از قبیل آب، برق، گاز و راه، نیازمند حمایت دولتی است. در حال حاضر شرکت شهرکهای کشاورزی، ازجمله نهادهای دولتی است که تمرکز بالایی بر توسعه گلخانهها در کشور دارد و این مهم را باید از طریق تسهیل در راهاندازی و نیز توسعه زنجیرههای عرضه محصولات گلخانهای صورت دهد. طبق آمار اعلامی این شرکت، از ۲۴۹ شهرک کشاورزی ایجاد شده، ۱۷۷ عدد را شهرکهای گلخانهای تشکیل میدهند و مابقی آنها شهرکهای دامپروری و شیلاتی هستند. یکی از مهمترین حمایتها در توسعه این شهرکها ایجاد دسترسی به امکانات زیرساختی تا درب واحدهای تولیدی آنها است که در برنامه هفتم پیشرفت نیز حکمی در این زمینه تصویب شده است. تسهیلات تبصره «۱۸» قوانین بودجه سنواتی نیز در سالهای اخیر به میزان زیادی بر ارتقای سرمایهگذاری در توسعه گلخانهها موثر بودهاند و معمولا تولیدات گلخانهای درکنار صنایع تبدیلی رتبههای اول و دوم را در اختصاص این تسهیلات به خود اختصاص دادهاند.
نکته مهمی که در اعمال این سیاستهای حمایتی باید مورد توجه قرار گیرد، هدفمند نمودن این حمایتها با برقراری الزام به تولید در قالب ساختاری نظاممند است که در عین تامین نیازهای غذایی ضروری جامعه، کمترین آسیب را به منابع پایه تولید (آب و خاک) وارد کند. از این طریق میتوان با اعمال سیاستهای حمایتی هدفمند، ضمن هدایت سرمایهگذاران به تولید محصولاتی که از اهمیت بالاتری در امنیت غذایی برخوردار هستند، در مکانیابی استقرار گلخانهها متناسب با شرایط اقلیمی برای دستیابی به هدف کمترین مصرف آب و انرژی نیز موثر عمل کرد. برای این موضوع نیز تکلیف مشخصی در بندهای «الف» و «ب» از ماده (۳۳) قانون برنامه هفتم پیشرفت وضع شده است که وزارت جهاد کشاورزی را موظف به ارائه برنامه بهینه تولید (الگوی کشت) نموده و نیز مقرر شده است برقراری حمایتها متناسب با رعایت این برنامه صورت گیرد. بدون شک همانطور که در بالا در زمینه نقش موثر توسعه گلخانهها در تحقق امنیت غذایی بیان شد، نقش دولت در پیشگیری از توسعه نامتوازن در این زمینه نیز بسیار حائز اهمیت است.
* کارشناس مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی
