«دنیایاقتصاد» وضعیت صادرات گیاهان دارویی را بررسی کرد
ارزآوری بدون فشار بر منابع آب
در این میان، گیاهان دارویی، بهعنوان یکی از محصولات مناسب اقلیم ایران، جایگاه خود را در معادلات اقتصادی و تجاری پیدا کرده است. گیاهان دارویی بهصورت همزمان میتوانند به مدیریت بحران آب، افزایش ارزآوری، توسعه صادرات غیرنفتی و ایجاد اشتغال پایدار در مناطق روستایی و کمبرخوردار کمک کنند. ایران بهدلیل تنوع اقلیمی، گستره وسیع مراتع و پیشینه تاریخی در تولید و مصرف گیاهان دارویی، از ظرفیت بالقوه در این زمینه برخوردار است که در صورت سیاستگذاری صحیح میتواند به یکی از بازیگران اثرگذار بازار جهانی تبدیل شود.
برخلاف تصور رایج، گیاهان دارویی صرفا به فروش گیاه خشک محدود نمیشوند، بلکه زنجیرهای از محصولات متنوع شامل فرآوردههای صنعتی، اسانسها، عصارهها، دمنوشها، عرقیجات و محصولاتی استراتژیک همچون زعفران را در بر میگیرند. محصولاتی که در بازارهای جهانی تقاضای رو به رشدی دارند و سودآوری آنها بهمراتب بالاتر از بسیاری از محصولات سنتی کشاورزی است. با وجود این ظرفیتها، توسعه کشت گیاهان دارویی در ایران همچنان با موانع ساختاری و سیاستی روبهرو است.
تحریمهای بینالمللی و محدودیتهای بانکی، دسترسی مستقیم صادرکنندگان به بازارهای نهایی را دشوار کرده و هزینههای لجستیک و مالی را افزایش داده است. از سوی دیگر، ضعف در زنجیره فرآوری، بستهبندی و برندسازی موجب شده بخش قابلتوجهی از محصولات ایرانی با ارزش افزوده پایین و از طریق واسطهها به فروش برسد. بوروکراسی پیچیده، نبود تسهیلات هدفمند و کمبود فناوریهای نوین نیز از دیگر عواملی است که مانع بهرهبرداری کامل از مزیتهای این بخش شده و انگیزه سرمایهگذاری را کاهش داده است.
در چنین شرایطی، همزمان با تشدید خشکسالی و تغییر الگوی بارش در کشور، بازنگری در سیاستهای کشاورزی و تجاری بیش از گذشته اهمیت پیدا کرده است. گیاهان دارویی بهدلیل سازگاری با اقلیم خشک ایران و نیاز آبی بهمراتب کمتر نسبت به محصولات زراعی متداول، میتوانند نقش موثری در اصلاح الگوی کشت و کاهش فشار بر منابع آب ایفا کنند. بنابراین، با توجه به اهمیت گیاهان دارویی، این پرسش مطرح میشود که میزان صادرات این محصولات در حال حاضر چقدر است؟
آمار صادرات گیاهان دارویی
محمدعلی رضایی کمال آباد، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان گیاهان دارویی، فرآوردههای غذایی و زعفران ایران، درباره میزان صادرات گیاهان دارویی و سهم آن از کل صادرات کشاورزی ایران در گفتوگو با «دنیایاقتصاد» توضیح داد: گیاهان دارویی دامنهای گسترده و متنوع دارند و برخلاف تصور رایج تنها به گیاهان خشک محدود نمیشوند.
این حوزه محصولاتی مانند زعفران، گلاب و انواع عرقیجات، دمنوشها، عصارهها، روغنهای اسانسی، صمغها، ادویههای گیاهی و همچنین فرآوردههای صنعتی را شامل میشود. ارزش صادرات این مجموعه در حال حاضر حدود ۶۰۰میلیون دلار برآورد میشود و پیشبینیها از رشد آن تا سطح ۷۰۰میلیون دلار حکایت دارد. در شرایط کنونی، سهم گیاهان دارویی از کل صادرات بخش کشاورزی ایران به حدود ۹ تا ۱۰ درصد میرسد.
او با اشاره به مقاصد صادراتی گیاهان دارویی و سهم هر یک از گیاهان دارویی در سبد صادراتی ایران گفت: در سالهای اخیر بهدلیل تحریمها، مقصد اصلی صادرات گیاهان دارویی و سایر محصولات کشاورزی ایران به کشورهای واسطهای مانند امارات و ترکیه محدود شده و دسترسی مستقیم به بازارهای نهایی فراهم نبوده است. هرچند همین مسیرهای غیرمستقیم نیز همچنان ظرفیتهایی برای توسعه دارند، اما انتظار میرود در آینده امکان هدفگذاری واقعی بر بازارهای مقصد فراهم شود. در شرایط کنونی، بازارهای آسیای مرکزی، اوراسیا و چین بهعنوان مقاصدی راهبردی مطرح هستند که تمرکز جدی بر آنها ضرورت دارد.
همچنین، زعفران با در اختیار داشتن حدود ۴۰ درصد از ارزش کل صادرات این بخش و بیش از ۹۰ درصد از تولید جهانی، مهمترین محصول صادراتی گیاهان دارویی ایران محسوب میشود. پس از آن، گل محمدی و فرآوردههای آن شامل گلاب، اسانس و غنچه، عصاره شیرینبیان و همچنین گیاهانی مانند نعناع، آویشن و صمغهایی همچون آنغوزه در زمره اقلام صادراتی قرار دارند. با این حال، طی دو سال اخیر بهدلیل خشکسالی شدید، تولید و صادرات برخی از این محصولات، بهویژه آویشن، بهشدت کاهش یافته است.
این فعال صنفی با اشاره به میزان ارزآوری صادرات گیاهان دارویی عنوان کرد: ارزش صادرات این بخش در حال حاضر حدود ۶۰۰میلیون دلار در سال برآورد میشود، اما در صورت اجرای سیاستگذاریهای صحیح، توسعه فرآوری و فراهم شدن دسترسی به بازارهای نهایی، این رقم میتواند طی سه سال آینده بهراحتی به ۱.۵میلیارد تا ۲میلیارد دلار افزایش یابد.
مشکلات کشت گیاهان دارویی
رضایی کمال آباد درباره میزان آببری کشت گیاهان دارویی و تاثیر توسعه کشت گیاهان دارویی بر مدیریت منابع آب کشور توضیح داد: اکثر گیاهان دارویی کمآببر بوده و با اقلیم خشک و نیمهخشک ایران سازگاری دارند. بسیاری از این گونهها بهصورت دیم کشت میشوند یا با مصرف کمتر از ۳۰۰۰ مترمکعب آب در هر هکتار به بهرهبرداری اقتصادی میرسند. این در حالی است که محصولات زراعی سنتی سالانه بین ۱۰ هزار تا ۱۵ هزار مترمکعب آب در هر هکتار مصرف میکنند.
او گفت: توسعه کشت گیاهان دارویی اقدامی مثبت است، به شرط آنکه بهصورت تخصصی دنبال شود. ایران از نیروی انسانی متخصص و مهندسان کشاورزی توانمند برخوردار است که دانش فنی لازم را در اختیار دارند، اما چالش اصلی آنان کمبود فناوری و تجهیزات نوین است. در صورت فراهم شدن زیرساختهای فناورانه، این نیروها قادرند تحول جدی در بخش کشاورزی ایجاد کنند.
در صورتی که بخشی از اراضی زیر کشت محصولات پرآببر به کشت گیاهان دارویی کمآببر اختصاص یابد، امکان صرفهجوییمیلیاردها مترمکعب آب فراهم میشود. در عین حال، برای تامین نیاز داخلی محصولات آببر دو راهکار اصلی وجود دارد. این دو راهکار شامل واردات هدفمند و توسعه کشت فراسرزمینی در کشورهایی با منابع آبی مناسب است. همچنین او تاکید کرد که دولت نهتنها حمایتی از کشت و صادرات گیاهان دارویی نمیکند، بلکه در این زمینه مشکلاتی نیز ایجاد میکند.
نسخه عبور از سد سنگین تحریمها
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان گیاهان دارویی، فرآوردههای غذایی و زعفران ایران با اشاره به نقش تحریمها و محدودیتهای بانکی بر صادرات گیاهان دارویی عنوان کرد: تحریمهای غرب بزرگترین و اصلیترین مانع سر راه صادرات گیاهان دارویی ایران محسوب میشوند. این تحریمها موجب شدهاند بازارهای مهم عملا بسته شوند، هزینههای نقلوانتقال پول و لجستیک بین ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش یابند و بخش قابلتوجهی از صادرات تنها از طریق واسطهها و با حاشیه سود کمتر انجام شود.
رضایی کمال آباد در پاسخ به این پرسش که برای تبدیل ایران به یکی از بازیگران اصلی بازار جهانی گیاهان دارویی چه اقداماتی لازم است، تصریح کرد: برای تقویت صادرات گیاهان دارویی، چند راهکار کلیدی وجود دارد که از جمله آنها میتوان به فعالسازی دیپلماسی اقتصادی و رفع موانع تحریمهای بانکی، کاهش بوروکراسیهای دستوپاگیر و تسهیل صدور مجوزها و سرمایهگذاری جدی در صنایع تبدیلی و بستهبندی مدرن اشاره کرد. علاوه بر این، ارائه تسهیلات واقعی و کمبهره به صادرکنندگان، تمرکز بر برندسازی جهانی محصولات استراتژیک مانند زعفران و گلاب و توسعه کشت قراردادی و فراسرزمینی میتواند نقش موثری در افزایش صادرات و ارتقای جایگاه ایران در بازارهای جهانی داشته باشد.
استفاده از آب باران برای کشت گیاهان دارویی
محمدجواد مودیان، کارشناس حوزه آبریز و کشاورزی، درباره آببری گیاهان دارویی در گفتوگو با «دنیایاقتصاد» توضیح داد: گیاهان دارویی عموما جزو گیاهان مرتعی و علوفهای چندساله هستند که بهصورت خودرو در مراتع و منابع طبیعی مانند جنگلها رشد میکنند. از آنجا که رشد این گیاهان عمدتا متکی به بارشهای طبیعی است، میزان آببری آنها چالش جدی برای کشور محسوب نمیشود. زیرا آبی که این گیاهان مصرف میکنند، الزاما به روانآب تبدیل نمیشود و یا به سفرههای آب زیرزمینی نفوذ نمیکند. با این حال، در موارد محدودی که گیاهان دارویی در اراضی زراعی کشت میشوند، هرچند، این امر بهدلیل هزینههای بالای کاشت، داشت و برداشت و همچنین بازدهی دیرتر، چندان مورد استقبال کشاورزان نیست، موضوع آبیاری مطرح میشود.
در چنین شرایطی، آبیاری باید متناسب با نیاز هر گیاه انجام گیرد. همچنین برخی بهرهبرداران با اخذ مجوزهای لازم میتوانند اقدام به کشت گیاهان دارویی در مراتع کنند که در این حالت تامین آب عمدتا از محل آب سبز و بارشهای طبیعی صورت میگیرد. با توجه به مقاومت بالای این گیاهان، مصرف آب آنها قابلتوجه نیست، اما رشد آنها نسبت به بسیاری از محصولات دیگر کندتر است. با این حال، مجموع این شرایط سبب میشود کشت گیاهان دارویی از صرفه اقتصادی برخوردار باشد.
او ادامه داد: نکته حائز اهمیت آن است که الگوی بارش در ایران نسبت به گذشته دستخوش تغییر شده و میزان آب تنظیمی در دسترس برای کشت این نوع گیاهان کاهش یافته است. منظور از آب تنظیمی آبی است که در سفرههای آب زیرزمینی، پشت سدها یا در رودخانهها و دریاچهها ذخیره میشود. در شرایط کنونی، شاید بارش رخ دهد، اما عمدتا این بارش موثر نیست. بهگونهای که نه نفوذ قابلتوجهی به سفرههای آب زیرزمینی دارند و نه منجر به شکلگیری روانآب یا جریان رودخانهای میشوند. پدیده غالب در حال حاضر، تبخیر بارش است. در چنین شرایطی، تنها در صورتی میتوان از آب باران برای رشد گیاه بهره برد که گیاه در خاک وجود داشته باشد. در غیر این صورت، آب ناشی از بارش به سرعت تبخیر میشود.
براساس آمار وزارت نیرو، از مجموع حدود ۴۰۰میلیارد مترمکعب بارش سالانه در کشور، نزدیک به ۲۳۲میلیارد مترمکعب آن بهصورت تبخیر از دست میرود. این میزان تبخیر بیش از دو برابر کل مصرف آب کشور است، در حالیکه مصرف سالانه آب حدود ۱۰۰میلیارد مترمکعب برآورد میشود. در چنین شرایطی، استفاده از گیاهان خودرو و توسعه کشت دیم اهمیت بیشتری پیدا میکند، زیرا این گیاهان میتوانند با تکیه بر آب باران رشد کنند.
این کارشناس حوزه کشاورزی درباره حمایتهای دولت از کشت گیاهان دارویی اظهار کرد: بهطور منطقی، سیاستهای دولت چه در قالب یارانهها و چه در چارچوب سیاستگذاریها باید به سمت محصولاتی سوق پیدا کند که با کشت دیم و استفاده از آب سبز تولید میشوند تا فشار بر منابع آبی کاهش یابد. در حال حاضر هم کشت دیم و هم کشت گیاهان دارویی و مرتعی وضعیت مطلوبی ندارد و تاکنون توجه کافی به این حوزهها نشده است. در حالی که فارغ از تولید محصولات اساسی بهصورت پایدار و امن، استفاده از ظرفیت مراتع برای تولید یا برداشت محصولات خوراکی نیز اهمیت بالایی دارد.
بهرهگیری از این ظرفیتها میتواند در فروش داخلی و حتی صادرات موثر باشد و بهعنوان منبع درآمد مکمل برای کشاورزان، عشایر و روستاییان عمل کند. با توجه به شرایط جدید، ضروری است سیاستها اصلاح شود و هم وزارت نیرو و هم وزارت جهاد کشاورزی بهصورت جدی به این سمت حرکت کنند.
بنابراین، گیاهان دارویی از ظرفیت بالایی برای افزایش ارزآوری، توسعه صادرات غیرنفتی و کاهش فشار بر منابع آب برخوردارند. مزیتهای اقلیمی ایران و جایگاه کشور در تولید برخی محصولات راهبردی، بهویژه زعفران، این بخش را به یکی از گزینههای جدی برای اصلاح الگوی کشت تبدیل کرده است. با این حال، تحریمها، محدودیتهای بانکی، ضعف زیرساختهای فرآوری و بوروکراسی اداری، مانع بهرهبرداری کامل از این ظرفیتها شدهاند. در شرایط تشدید خشکسالی، توسعه هدفمند کشت گیاهان دارویی میتواند بخشی از راهحل چالشهای کشاورزی و صادراتی کشور باشد، مشروط بر آنکه سیاستگذاریها به سمت تسهیل صادرات و تقویت زنجیره ارزش اصلاح شود.
