آمارها از عقب ماندن کتابهای صوتی و الکترونیکی در بازار خبر میدهند؛
ادامه سلطنت کاغذ در صنعت نشر
مطالعات و دادههای صنعت نشر نشان میدهد که هرچند نفوذ کتابهای الکترونیکی و صوتی افزایش داشته، اما در شاخصهایی مانند واحدهای فروختهشده و درآمد ناشران، کتاب چاپی در بسیاری از کشورها بیشترین سهم را دارد. برای مثال، طبق گزارش انجمن ناشران بریتانیا، درآمد نسخه چاپی در بازار مصرفکننده حدود ۷۸درصد از مجموع درآمد است.
البته در برخی بازارها، رشد قابلتوجهی در قالب کتاب صوتی دیده شده است: طبق گزارش اتحادیه ناشران بریتانیا، درآمد کتابهای صوتی در انگلستان در سال ۲۰۲۴ به ۲۶۸میلیون پوند رسیده که نسبت به سال قبل ۳۱درصد افزایش داشته است.
در بازار نشر آمریکا نیز، بر اساس گزارش آسوشیتدپرس در سال گذشته میلادی، فرمت چاپی (کاغذی) بخش بزرگی از درآمد را تشکیل داد، درحالیکه فرمت دیجیتال (کتاب الکترونیک + صوتی) اگرچه رشد داشته است، اما کل سهم کتاب دیجیتال حدود ۱۴درصد از درآمد کلی را شامل میشود.
گزارشهای پابلیشرز ویکلی نیز نشان میدهد که فروش کتابهای صوتی (Digital Audio) در بازار بزرگ بزرگسالان رشد چشمگیر داشته است؛ برای نمونه، در سال گذشته افزایش حدود ۳۱.۲درصد در فروش کتاب صوتی دیده شده است.
بر اساس دادههای استاتیا (Statista’s Market Insights: Media & Advertising)، هنوز هم قدرت کتابهای الکترونیکی در بیشتر کشورهای جهان از کتابهای چاپی و کاغذی کمتر است. بر اساس آمار سال ۲۰۲۴ چین تنها کشور مورد مطالعه است که روند معکوسی را تجربه کرده است، به طوری که تنها ۲۴درصد از مردم این کشور در سال ۲۰۲۴ کتاب چاپی خریداری کردهاند، درحالیکه حدود ۲۷درصد از مردم در آن بازه زمانی یک کتاب الکترونیکی خریدهاند.
تحلیلگران استاتیا با نگاهی به پیشبینیهای بازار کتاب در مقیاس جهانی، پیشبینی میکنند که اگرچه کتابهای الکترونیکی محبوبیت زیادی پیدا کردهاند، اما میخ آخر بر تابوت کتابهای چاپی نخواهند بود، بلکه محصولی مکمل هستند که در نهایت باید به نفع صنعت نشر باشند.
مزایا و معایب
پژوهشگران اسپانیایی در مقالهای با عنوان «کتاب چاپی یا کتاب دیجیتال؟ کدام برای مطالعه بهتر است» برای سال ۲۰۱۹ که روی جمعی از دانشجویان کشورهای اروپایی انجام شده، نگاشتهاند: فرمت دیجیتال در حال پیشرفت نسبت به فرمت چاپی است اما فرمت کاغذی همچنان توسط دانشجویان - بیشتر دانشجویان دختر - ترجیح داده میشود. هر دو فرمت مزایا و معایب خود را دارند و هر کس باید فرمتی را انتخاب کند که به بهترین وجه با نیازهای او مطابقت داشته باشد، که راحتی و مزایای بیشتری را هنگام مطالعه فراهم میکند و از طریق آن نتایج بهتری کسب میکند.
دانشجویان برای مطالعه از روی کتاب چاپی، مهمترین دلایل را «سهولت حاشیهنویسی روی صفحات آن به عنوان راهی برای کنترل محتوای آن» و «خواص لمسی کاغذ که به آنها کمک میکند تا تمرکز کنند و آنچه را که میخوانند به خاطر بسپارند» میدانند؛ درحالیکه از جمله معایب آن را حجم و وزن کتابها و هزینه منابع زیستمحیطی یا هزینهها میدانند اما در مورد مطالعه کتاب دیجیتال، میگویند با «پشتیبانی الکترونیکی» میتوانند چندین کتاب دیجیتال داشته باشند که حملونقل و ذخیرهسازی آنها را تسهیل میکند و تاثیر آن بر محیط زیست کمتر است و استفاده از آن میتواند به «بهبود پایداری کره زمین» کمک کند و حتی اینکه قابلیتهای جستوجو اجازه میدهد تا بهراحتی و بهسرعت اطلاعات زمینهای و در قالبهای مختلف در مورد موضوع مورد مطالعه به دست آید.
در مورد معایب اصلی، آنها اشاره میکنند که «کتابهای دیجیتال اشیای فیزیکی مستقلی نیستند و برای خواندن به یک دستگاه الکترونیکی نیاز دارند، علاوه بر اینکه به دلیل روشنایی صفحه نمایشها باعث خستگی بصری میشوند، حواسپرتی ناشی از تعدد قابلیتهای دستگاهها و به ویژه دسترسی به اینترنت را در پی دارند.»
بسیاری از خوانندگان تجربه حسی کتاب کاغذی (لمس، بو، دیدن قفسه کتاب) را ارزشمند میدانند، چیزی که نسخه دیجیتال نمیتواند آن را تکرار کند. کتاب چاپی همچنان گزینه محبوبی برای هدیه دادن و مجموعهسازی است و امکان علامتگذاری شخصی (نوتبرداری، بوکمارک کردن) را فراهم میآورد.
در برخی کشورها، محدودیتهای حقوق نشر، قفلگذاری دیجیتال (DRM) و مجوزهای منطقهای دسترسی دیجیتال را دشوار یا گرانتر میکند؛ این باعث میشود کتاب چاپی رقابتیتر باشد. شبکه توزیع ناشران سنتی (کتابفروشیها، توزیع محلی) هنوز قوی است و عرضه چاپی را تقویت میکند، درحالیکه دیجیتال/صوتی با چالش دسترسی منطقهای و قیمتگذاری روبهروست.
عادت خواندن نسخه چاپی، با وجود رشد صوتی، بهتدریج تغییر میکند اما هنوز جایگاه خاص خودش را دارد. ترکیبی از عوامل اقتصادی (هزینه چاپ و قیمت کاغذ)، فنی (دسترسی به کتابخوان یا اینترنت) و فرهنگی (علاقه به کتاب فیزیکی) باعث میشود که نسخه چاپی همچنان بخش مهمی از بازار را نگه دارد.
تجربه ایران
در ایران نیز گرایش به کتاب دیجیتال (الکترونیک و صوتی) افزایش یافته است، اما کتاب چاپی جایگاه مستحکمی دارد. گزارشها نشان داده است که تولید کتاب چاپی تحت تاثیر گرانی قرار دارد. به گزارش ایسنا بازار نشر در بهار ۱۴۰۴ نشان میدهد که انتشار نسخه چاپی کتاب بسیار چشمگیر بوده است: در سهماهه نخست ۱۴۰۴، بیش از ۲۷.۵میلیون نسخه چاپ شده که نسبت به بازه مشابه سال پیش ۲۵درصد افزایش دارد.
بر اساس نتایج تازهترین نظرسنجی «فرهنگ کتابخوانی در ایران»، علاقه به کتاب کاغذی همچنان پررنگ است: ۵۲.۴درصد افراد، بیشتر کتابهای چاپی و کاغذی مطالعه میکنند. کتابهای الکترونیک با ۱۸.۵درصد و کتابهای صوتی با ۱۱.۷درصد در رتبههای بعدی قرار دارند.
با این حال، چالشهایی در نشر دیجیتال ایران وجود دارد که حق مالکیت و جلوگیری از سوءاستفادههای احتمالی و ضررهای ناشی از آن بزرگترین بحران نشر دیجیتال است. از سوی دیگر، افزایش شدید قیمت کتاب در ایران نیز به نفع نسخه چاپی عمل میکند؛ براساس آمار خانه کتاب، قیمت کتاب در شهریور ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل افزایش ۴۳درصدی داشته است.
